ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ: ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ Ή ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ;

Πριν λίγα χρόνια, οι κάτοικοι του Λονδίνου διάβαζαν έκπληκτοι στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων τους τις αναφορές των τοπικών επιθεωρητών περιβάλλοντος περί ανεύρεσης του αντικαταθλιπτικού φαρμάκου Prozac^® (Ladose^®, δραστική ουσία φλουοξετίνη) στο πόσιμο νερό της πόλης τους (1). Η έκπληξή τους ήταν ακόμα πιο μεγάλη επειδή η Αγγλία διαθέτει ένα από τα πιο εξελιγμένα προγράμματα ασφαλούς επιστροφής ληγμένων και μη-χρησιμοποιούμενων φαρμάκων στον κόσμο. Εκτιμάται ότι περισσότερο από το 20% των Εγγλέζων επιστρέφει τα άχρηστα φάρμακα του σπιτιού του στα φαρμακεία, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό σε σύγκριση με άλλες προηγμένες χώρες, όπως π.χ. οι ΗΠΑ, όπου το αντίστοιχο νούμερο μετά βίας ξεπερνά το 1% (2).

Απ’ ότι δείχνουν όμως τα στοιχεία, αυτό το 20% δεν είναι αρκετό, επειδή το υπόλοιπο 80% του πληθυσμού απορρίπτει τα ληγμένα και άχρηστα φάρμακα είτε στην τουαλέτα είτε στα σκουπίδια του σπιτιού του, οδηγώντας τα με μαθηματική ακρίβεια μέσω του περιβαλλοντικού κύκλου, πίσω στα τρόφιμα που τρώει και στο νερό που πίνει. Το τι μπορεί να σημαίνει αυτό για την Ελλάδα της υπερσυνταγογράφησης, των υπολειτουργουσών εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων, των ανεξέλεγκτων χωματερών και των ανύπαρκτων προγραμμάτων επιστροφής φαρμάκων είναι άγνωστο, αλλά σίγουρα δε προμηνύει κάτι θετικό. Πριν προχωρήσουμε παρακάτω, αξίζει να αναφερθούμε στον κύκλο των φαρμάκων στη φύση και πώς τελικά αυτά (ξανα)βρίσκουν το δρόμο τους για το ποτήρι μας.

Ο (Α)ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ

Γενικώς, η συμβολή των φαρμακοβιομηχανιών στην επιβάρυνση των οικοσυστημάτων με τελικές φαρμακευτικές ουσίες είναι αμελητέα, όχι τόσο λόγω περιβαλλοντικών ευαισθησιών, αλλά επειδή οι βιομηχανίες έχουν αναπτύξει αποτελεσματικές μεθόδους αποτροπής διαφυγής των πανάκριβων και προσοδοφόρων προϊόντων τους στο περιβάλλον. Με άλλα λόγια συμφέρει περισσότερο να τα πουλάν παρά να τα απορρίπτουν (3). Απομένουν δύο οδοί μέσω των οποίων τα φάρμακα ανθρώπινης χρήσης εισέρχονται στο περιβάλλον:

i)                μέσω αποβολής από το ανθρώπινο σώμα με τα κόπρανα και τα ούρα και

ii)               μέσω απόρριψης των ληγμένων και μη-χρησιμοποιούμενων φαρμάκων στην τουαλέτα ή στα σκουπίδια.

i)ΑΠΟΒΟΛΗ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

Το μεγαλύτερο ποσοστό των φαρμάκων που καταναλώνει ο άνθρωπος μεταβολίζεται από τα ενζυμικά συστήματα του οργανισμού  σε (συνήθως) ανενεργούς ή  λιγότερο ενεργούς μεταβολίτες. Το υπόλοιπο ποσοστό της δραστικής ουσίας παραμένει ακέραιο και ασκεί την επιθυμητή φαρμακευτική δράση. Το αμεταβόλιστο αυτό ποσοστό αποβάλλεται δια της φυσικής οδού (κόπρανα, ούρα) και επιστρέφει μέσω της τουαλέτας στο περιβάλλον. Άρα, το απόλυτο ποσό μιας ληφθείσας φαρμακευτικής ουσίας που θα καταλήξει αυτούσια στο περιβάλλον είναι συνάρτηση του ποσοστού που δε μεταβολίζεται από τον οργανισμό (fexcreta) και της απόλυτης ποσότητας της ουσίας που καταναλώνεται. Το ποσοστό που δε μεταβολίζεται κυμαίνεται από 0,1% (π.χ. φαινοφιβράτη) έως 100% (π.χ. μετφορμίνη), ενώ η απόλυτη ποσότητα που καταναλώνεται εξαρτάται από τις πωλήσεις του φαρμάκου. Έτσι εξηγείται και το φαινόμενο του Prozac^® στο νερό των Λονδρέζων: μπορεί μεν το fexcreta της φλουοξετίνης  να είναι χαμηλό (10%), όμως η κατανάλωση είναι τεράστια (24 εκατομμύρια συνταγές ετησίως στην Αγγλία), οδηγώντας την ουσία στους υπονόμους και από εκεί στις εγκαταστάσεις βιολογικών καθαρισμών ή, ελλείψει αυτών, κατευθείαν στα ποτάμια ή στις θάλασσες. Ένα ποσοστό των φαρμακευτικών μορίων κατακρατείται από τους βιολογικούς καθαρισμούς, ενώ το υπόλοιπο ρυπαίνει άμεσα τις υδάτινες οδούς.

Σημειώνεται ότι το ποσοστό που κατακρατείται από τους βιολογικούς καθαρισμούς συνήθως επανέρχεται στο οικοσύστημα με τη μορφή της λυματολάσπης η οποία συχνά χρησιμοποιείται ως αγροτικό λίπασμα (και από εκεί στα αγροτικά προϊόντα ή στις ζωωοτροφές) ή απορρίπτεται στις χωματερές και από εκεί μολύνει τον υδροφόρο ορίζοντα μέσω των διασταλαζόντων υγρών του πυθμένα τους.

ii)ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΛΗΓΜΕΝΩΝ Ή ΑΧΡΗΣΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ

Το συντριπτικό ποσοστό των ανθρώπων πετάει τα φάρμακα που δε χρειάζεται στα σκουπίδια του σπιτιού του ή στην τουαλέτα του. Στην περίπτωση της απόρριψης στην τουαλέτα η μοίρα του φαρμάκου περιγράφηκε στην προηγούμενη παράγραφο (i), μόνο που εδώ δεν παρεμβάλλεται το στάδιο του μεταβολισμού, οπότε το φάρμακο καταλήγει 100% στον υπόνομο. Αν η «φαρμακοαπόσυρση» γίνει μέσω των σκουπιδιών, τότε τα αχρείαστα φάρμακα καταλήγουν στη χωματερή, μαζί με όλα τα άλλα οικιακά απορρίμματα.

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες η απόρριψη στα σκουπίδια αποτελεί την κύρια μέθοδο απαλλαγής από τα ανεπιθύμητα οικιακά φάρμακα, όμως μέχρι το 2005 η κύρια οδός φαρμακευτικής επιβάρυνσης των υδάτων θεωρούταν η αποβολή των αυτούσιων φαρμάκων από το ανθρώπινο σώμα (οδός i), οπότε η προσοχή όλων είχε στραφεί στα νερά που εξέρχονται από τους βιολογικούς καθαρισμούς και στις μεθόδους βελτίωσης της συγκράτησης των φαρμάκων σε αυτό το στάδιο (π.χ. χρήση αποτελεσματικότερων φίλτρων). Η θεώρηση αυτή ανατράπηκε από τη δημοσίευση των Jonathan Bound και του Νικόλαου Βουλβούλη από το Centre for Environmental Policy του Imperial College του Λονδίνου (2). Οι συγκεκριμένοι ερευνητές, χρησιμοποιώντας ένα μαθηματικό μοντέλο προσομοίωσης το οποίο λάμβανε υπόψη την πιθανότητα λήξης κάποιου φαρμάκου χωρίς να χρησιμοποιηθεί, τις φαρμακοκινητικές του ιδιότητες, το ποσοστό κατακράτησης από τα φίλτρα των βιολογικών καθαρισμών και τις απαντήσεις που έδωσε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ανθρώπων σχετικά με τις συνήθεις μεθόδους απόρριψης του οικιακού φαρμακοαποθέματος, συμπέραναν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό φαρμάκων φτάνει στους υδάτινους πόρους μέσω των χωματερών, παρά μέσω των βιολογικών καθαρισμών. Η άποψη αυτή, αν ίσχυε, σήμαινε ότι ο κύριος λόγος της περιβαλλοντικής φαρμακοεπιβάρυνσης είναι η μη επιστροφή των ληγμένων και αχρησιμοποίητων φαρμάκων σε συγκεκριμένα σημεία ασφαλούς απόσυρσης, καταδεικνύοντας την καίρια σημασία των προγραμμάτων επιστροφής φαρμάκων (take-back programs) για την προστασία της δημόσιας υγείας. 

Τα θεωρητικά ευρήματα των ερευνητών ισχυροποιήθηκαν όταν το 2009 οι επιθεωρητές περιβάλλοντος της Πολιτείας Maine των ΗΠΑ, μέτρησαν απροσδόκητα υψηλές συγκεντρώσεις φαρμάκων στα υγρά που διέρρεαν από χωματερές απόρριψης οικιακών αποβλήτων. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι, μεταξύ άλλων, ανιχνεύθηκε το αναλγητικό παρακεταμόλη σε συγκέντρωση 117.000 ng/l (sic) και το (υπό συνταγογραφικό περιορισμό!) αντιβιοτικό σιπροφλοξασίνη σε 269 ng/l. Επίσης διαπιστώθηκε η ύπαρξη οιστρόνης (θηλυκή ορμόνη που συνταγογραφείται σε θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης), αλμπουτερόλης (αντιασθματικό) και πενικιλίνης (4).

Υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο οι Αμερικανοί πολίτες απορρίπτουν 1040 τόνους δραστικών φαρμακευτικών ουσιών στις χωματερές τους. Στοιχεία για την Ελλάδα δεν υπάρχουν, αλλά αν ληφθεί υπόψη η άθλια κατάσταση των περισσότερων χωματερών της χώρας, το πρόβλημα πρέπει να είναι σαφώς μεγαλύτερο, καθιστώντας την ανάγκη εγκαθίδρυσης ενός ολοκληρωμένου προγράμματος επιστροφής φαρμάκων επιτακτικό αίτημα προστασίας του περιβάλλοντος και της  δημόσιας υγείας.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ: Η ΤΡΟΦΗ ΣΟΥ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΟΥ (ΚΥΡΙΟΛΕΚΤΙΚΑ!)

Καθημερινά πάνω από 90 φάρμακα εκρέουν από τους βιολογικούς καθαρισμούς και τις χωματερές της Ευρώπης και καταλήγουν στα επιφανειακά ύδατα και από εκεί στο ποτήρι μας (5).Ένα από τα ερωτήματα που τίθενται είναι αν οι συγκεντρώσεις στις οποίες ανευρίσκονται τα φάρμακα αυτά είναι τέτοιες ώστε να τα καθιστούν απειλητικά για την υγεία των οικοσυστημάτων και του ανθρώπου και κατ’ επέκταση αν οι πρωτοβουλίες συλλογής ληγμένων και άχρηστων φαρμάκων έχουν κάποιο πρακτικό όφελος.

Η απάντηση είναι «δε γνωρίζουμε». Ενδεικτικά αναφέρουμε μία μεγάλη γαλλική έρευνα η οποία, με βάση στοιχεία φαρμακοκινητικής, χημικής σταθερότητας και κατανάλωσης, προσδιόρισε τις Προβλεπόμενες Περιβαλλοντικές Συγκεντρώσεις (Predicted Environmental Concentration, PEC) διάφορων φαρμακευτικών ουσιών. Η PEC της παρακεταμόλης ήταν 75000 ng/l, περίπου 400 φορές αραιότερη από τη συγκέντρωση που ασκεί βιολογικές δράσεις στον ανθρώπινο οργανισμό, ενώ για τη μετφορμίνη και τη φλουοξετίνη οι αντίστοιχες αραιώσεις ήταν 100 και 600 αντίστοιχα (6). Οι συγκεκριμένες αραιώσεις μπορεί να μην προκαλούν οξείες τοξικολογικές παρενέργειες στον άνθρωπο, όμως τίποτα δεν αποκλείει να είναι ικανές να προκαλέσουν βιολογικές παρενέργειες σε κατώτερους οργανισμούς, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι δεν αναφερόμαστε σε μεμονωμένες ουσίες αλλά για χρόνια έκθεση σε ένα μείγμα φαρμακευτικών ουσιών του οποίου οι επιδράσεις ουδέποτε έχουν προσδιορισθεί. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η προβλεπόμενη οικοτοξικότητα ενός μίγματος 10 αντιβιοτικών της ομάδας των κινολονών εκτιμάται ότι είναι 50 με 70 φορές μεγαλύτερη των μεμονωμένων συστατικών του (7).  

Σε πρακτικό επίπεδο, ήδη έχουν αρχίσει να δημοσιοποιούνται  πειστικά ευρήματα ενδοκρινικής διατάραξης σε ψάρια και βατράχους, (8), ενώ πρόσφατη γονιδιακή έρευνα σε σολομούς του Ατλαντικού διαπίστωσε ότι έκθεση των ψαριών αυτών σε υποβιολογικές συγκεντρώσεις παρακεταμόλης, καρβαμαζεπίνης και ατενολόλης      -ουσιών που συνήθως ανευρίσκονται στα υδάτινα συστήματα της Ευρώπης- τροποποιεί την έκφραση 700 γονιδίων και 18 βιοχημικών μονοπατιών, προκαλώντας κύματα ανησυχίας για τις επιδράσεις που μπορεί να έχει η άκριτη απόρριψη φαρμάκων και στην ποιότητα των τροφίμων που φτάνουν στο πιάτο μας (9). Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι η φαρμακευτική κατηγορία φαρμάκων που συνήθως δε χρησιμοποιούνται αλλά απορρίπτονται ληγμένα είναι τα αντιβιοτικά, τότε πλέον εγείρονται ερωτήματα και σχετικά με την επίδραση που μπορεί να έχει η άφρονη απόρριψη φαρμάκων στην ανάπτυξη ανθεκτικών στελεχών βακτηριδίων, ένα από τα μείζονα υγειονομικά προβλήματα του αιώνα μας.

Σε κάθε περίπτωση, όταν η επιστήμη αδυνατεί να προσδιορίσει το μέγεθος μίας απειλής τότε, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, εφαρμόζεται η «Αρχή της Προφύλαξης» (Precautionary Principle), η οποία ορίζει ότι «όταν μία δραστηριότητα είναι δυνητικά απειλητική  για την ανθρώπινη υγεία ή το περιβάλλον, πρέπει να ληφθούν μέτρα ακόμα και αν δεν έχει εμπεριστατωθεί κάποια αιτιώδης συσχέτιση» (10).

ΣΚΟΤΩΝΟΥΝ ΤΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΟΤΑΝ ΓΕΡΑΣΟΥΝ;

Έχοντας αντιληφθεί το μέγεθος του προβλήματος, οι περισσότερες αναπτυγμένες χώρες έχουν εγκαθιδρύσει εδώ και χρόνια εθνικά ολοκληρωμένα προγράμματα συλλογής και καταστροφής φαρμάκων. Η ΕΕ με την 2004/27/EC οδηγία της, υποχρεώνει  «τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν ότι υπάρχουν τα κατάλληλα συστήματα αποκομιδής για αχρησιμοποίητα φάρμακα και φάρμακα των οποίων έχει παρέλθει η ημερομηνία λήξης», γεγονός που δε φαίνεται να έχει συγκινήσει ιδιαίτερα του Έλληνες αρμόδιους (11).

Υπάρχει αρκετή συσσωρευμένη εμπειρία σχετικά με την οργάνωση και διαχείριση προγραμμάτων επιστροφής φαρμάκων, είτε αυτά αφορούν απλές μονοήμερες εκστρατείες «αδειάσματος ραφιών», είτε τη μόνιμη λειτουργία συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης αποκομιδής και υγειονομικής καταστροφής επιστρεφόμενων φαρμάκων. Επειδή πάντα η καταπολέμηση ενός φαινομένου περνάει από την κατανόηση των αιτιών του, αξίζει να αναφερθούμε στους λόγους για τους οποίους ο μέσος άνθρωπος αποθεματοποιεί φάρμακα. Έχουν γίνει αρκετές έρευνες και όλες έχουν δείξει 4 κύριους λόγους: (i) Λήξη φαρμάκου (ii) Αλλαγή φαρμακευτικής αγωγής (iii) Θάνατος χρήστη (iv) Βελτίωση της υγείας του.

Από τις χώρες της ΕΕ, πρωτοπόρος στο συγκεκριμένο θέμα είναι η Σουηδία. Στη χώρα αυτή το σύστημα συλλογής αχρησιμοποίητων φαρμάκων λειτουργεί από τη δεκαετία του 90. Η επιστροφή γίνεται στα φαρμακεία και ο κύριος φορέας διαχείρισής του συστήματος είναι η εταιρεία Apotekarnes Droghandel AB (ADA). Πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι στη Σουηδία επιστρέφεται στα φαρμακεία περίπου το 5% των συνταγογραφούμενων φαρμάκων. Το ένα τρίτο των επιστροφών αφορά φάρμακα που αγοράστηκαν το πολύ 12 μήνες πριν την επιστροφή τους, αποδεικνύοντας ότι μία πετυχημένη εκστρατεία περιορισμού των συνεπειών της απόρριψης φαρμάκων δεν πρέπει να επικεντρώνεται μόνο στα ληγμένα, αλλά και στην περιστολή της άνευ λόγου συνταγογράφησης εκ μέρους των γιατρών. Σε αυτό συνεπικουρεί και το εύρημα ότι μεγάλος όγκος επιστροφής αφορά τρέχουσα φαρμακευτική αγωγή και όχι αγωγή που σταμάτησε να χρησιμοποιείται. Με άλλα λόγια, οι Σουηδοί -και όχι μόνο- καταναλωτές στοκάρουν περισσότερα φάρμακα απ’ όσα χρειάζονται με αποτέλεσμα να τους λήγουν χωρίς να έχουν προλάβει να τα χρησιμοποιήσουν (12). Δεδομένα για την Ελλάδα που επιμένει να πορεύεται πετώντας τα φάρμακά της ανεξέλεγκτα δεν υπάρχουν, όμως αν ληφθεί υπόψη ότι ανά 100.000 κατοίκους στη Σουηδία λειτουργούν 9,6 φαρμακεία και στην Ελλάδα 94,2, τότε τα στοιχεία, αλλά και ο όγκος των επιστρεφόμενων φαρμάκων που θα προκύψουν, αν ποτέ λειτουργήσει αντίστοιχο πρόγραμμα, θα είναι μάλλον εντυπωσιακά.

Αντίστοιχο σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης οικιακών φαρμακευτικών αποβλήτων  λειτουργεί από το 2002 και στην Ισπανία (SIGRE). To σύστημα χρηματοδοτείται από τη φαρμακοβιομηχανία και συλλέγει περί τους 1700 τόνους φαρμάκων το χρόνο, το οποίο αντιστοιχεί περίπου στο 1% του όγκου των πωλήσεων (13).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το Αυστραλιανό μοντέλο διαχείρισης RUM (Return Unwanted Medicines), το οποίο λειτουργεί από το 1998 με κρατική επιχορήγηση 1 εκατομμυρίου Αυστραλιανών δολαρίων (περίπου 720.000 €) ετησίως. Η συγκεκριμένη πρωτοβουλία διατηρεί τον πιο ενδιαφέροντα δικτυακό τόπο απ’ όλες τις αντίστοιχες δράσεις (http://www.returnmed.com.au), στον οποίο υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν τη συνεχώς αυξανόμενη απόδοση του προγράμματος. Την περίοδο 2009-2010 συλλέχτηκαν 488 τόνοι επιστρεφόμενων φαρμάκων.

Εξίσου διδακτική είναι και η εμπειρία των ΗΠΑ. Στη χώρα αυτή οι όποιες προσπάθειες συλλογής ήταν αποσπασματικές και διοργανώνονταν σε επίπεδο Πολιτειών σε ένα θολό νομικό τοπίο, που ουσιαστικά ερχόταν σε αντίθεση με την αυστηρότατη νομοθεσία της Drug Enforcement Administration που περιόριζε τις επιστροφές αποκλειστικά και μόνο σε φάρμακα που δεν έχουν εξέλθει ποτέ από φαρμακεία ή υπηρεσίες παροχής περίθαλψης. Στις 6 Οκτωβρίου του 2010 και μετά το σάλο που δημιουργήθηκε από την ανίχνευση φαρμάκων στο πόσιμο νερό της Πολιτείας του Maine, ψηφίστηκε ομοσπονδιακός νόμος (Safe Drug Disposal Act), o οποίος επιτρέπει στις αρμόδιες πολιτειακές αρχές να οργανώνουν και να διαχειρίζονται προγράμματα συλλογής ληγμένων και αχρείαστων φαρμάκων (14).

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Όλα τα παραπάνω πετυχημένα προγράμματα συλλογής έχουν κάποια κοινά βασικά χαρακτηριστικά τα οποία εγγυώνται την αποτελεσματικότητα και την αξιοπιστία του εγχειρήματος:

i)             μεγάλη εκστρατεία ευαισθητοποίησης του κοινού, με κύριους άξονες την περιγραφή του προβλήματος (π.χ. μόλυνση υδάτων) και την ανάδειξη της συμβολής των λανθασμένων επιλογών απόρριψης οικιακών φαρμάκων στη δημιουργία του.

ii)           Δημιουργία σημείων περισυλλογής -κάδοι- ληγμένων και μη-χρησιμοποιούμενων φαρμάκων σε όλα τα φαρμακεία.

iii)          Καταγραφή των επιστρεφόμενων φαρμάκων, ώστε να γίνει δυνατή η επεξεργασία των στοιχείων και η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με το τι και γιατί επιστρέφεται.

iv)         Διασφάλιση του ατομικού απόρρητου όσων επιστρέφουν φάρμακα (π.χ. να επιστρέφονται μέσα σε ειδικές σακούλες).

v)           Εγγύηση του αδιάβλητου της διαδικασίας με χρήση σφραγισμένων κάδων συλλογής μίας κατεύθυνσης, στους οποίους τα φάρμακα μπαίνουν εύκολα αλλά βγαίνουν μόνο με ασφαλείς διαδικασίες (π.χ. χρήση διπλών κλειδιών), ώστε να είναι αδύνατη η παράνομη χρήση των απορριπτόμενων φαρμάκων. 

vi)         Πιστοποιημένος φορέας μεταφοράς και αποθήκευσης των συλλεγμένων φαρμάκων.

vii)        Καύση των φαρμάκων σε ειδικούς αποτεφρωτήρες (7).  

    

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κανένα σχετικό νομοθετικό πλαίσιο. Έχουμε ήδη αναφέρει ότι αυτό αποτελεί παράβαση της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας. Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (European Environmental Agency, EEA) στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων της ζήτησε ήδη στοιχεία από απ’ όλες τις χώρες της Ευρώπης σχετικά 1) με την πληροφόρηση των πολιτών για το θέμα της επιστροφής φαρμάκων 2) με το αν τα οικιακά φαρμακευτικά απορρίμματα χαρακτηρίζονται ως κοινά ή ειδικά απορρίμματα 3) με το ποιος συλλέγει τα προς επιστροφή φάρμακα 4) με το νομικό καθεστώς που διέπει το σύστημα επιστροφής φαρμάκων 5) με το συλλεγόμενο ετήσιο ποσό φαρμάκων (7). Απάντησαν 28 χώρες, μεταξύ αυτών η Αλβανία και η Βοσνία. Η Ελλάδα έλαμψε δια της απουσίας της επειδή το μόνο πρόγραμμα(?) που τρέχει είναι αυτό του Συνεταιρισμού Φαρμακοποιών Θεσσαλονίκης το οποίο δεν πληροί καμία από τις παραπάνω προϋποθέσεις, πλην της καύσης, η οποία δεν γνωρίζουμε κατά πόσο υλοποιείται κατόπιν νομικής δέσμευσης ή αγαθής προαίρεσης εκ μέρους του Συνεταιρισμού. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η ενημέρωση του κοινού είναι ανύπαρκτη, οι κάδοι που χρησιμοποιούνται είναι πρακτικά ανοιχτοί και ο κάθε φαρμακοποιός μπορεί να προσθαφαιρέσει ότι επιθυμεί, ενώ σε διάφορα φαρμακεία υπάρχουν και άλλοι παρόμοιοι κάδοι όπου οι Γιατροί του Κόσμου συλλέγουν μη-ληγμένα σκευάσματα με σκοπό την κάλυψη των φαρμακευτικών αναγκών διάφορων αναξιοπαθούντων. Πρέπει να τονιστεί ότι ο WHO αποδοκιμάζει αυτήν την πρακτική (15), ενώ η Γαλλία μετά από σκάνδαλο επαναπώλησης συλλεγμένων φαρμάκων, αναγκάστηκε να απαγορεύσει τη συλλογή σκευασμάτων για Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς και έκτοτε έχει θεσπίσει την υποχρεωτική καταστροφή όλων των φαρμάκων «υπό ασφαλείς συνθήκες» (16).

Όσον αφορά το κόστος του εγχειρήματος, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το παράδειγμα της Αυστραλίας, η φαρμακευτική αγορά της οποίας είναι σε όγκο παρόμοια με την Ελληνική (φαρμακευτική δαπάνη 2009 περίπου 7 δις €). Στη χώρα αυτή το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το κράτος και τα τρία πρώτα χρόνια (1998-2001) το κόστος λειτουργίας ανήλθε σε περίπου 700.000 € ετησίως (17). Ο όγκος των επιστρεφόμενων φαρμάκων έφτασε το 2009 τους 400 τόνους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η ανάγκη εφαρμογής και λειτουργίας ενός προγράμματος συλλογής και καταστροφής ληγμένων και μη-χρησιμοποιούμενων οικιακών φαρμάκων δεν είναι απλώς αυτονόητη κίνηση προστασίας της δημόσιας υγείας, αλλά και νομική απαίτηση της ΕΕ. Επειδή οι δημόσιοι και οι σχετιζόμενοι επαγγελματικοί φορείς δε φαίνεται να είναι πρόθυμοι να ανταποκριθούν στις υψηλές οργανωτικές απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος, φρονούμε ότι είναι απαραίτητη η συμμετοχή ενός εξειδικευμένου ιδιωτικού (Μη-Κερδοσκοπικού?) φορέα, ο οποίος θα αναλάβει την εκστρατεία ενημέρωσης-ευαισθητοποίησης, θα προσφέρει την απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή και θα εγγυηθεί την αξιόπιστη και αδιάβλητη λειτουργία του προγράμματος. Ένα παράδειγμα πετυχημένου ιδιωτικού οργανισμού παροχής υπηρεσιών ενημέρωσης και διοργάνωσης προγραμμάτων ασφαλούς επιστροφής φαρμάκων είναι η εταιρεία Teleosis (Berkeley, CA), ο δικτυακός τόπος της οποίας είναι από τους καλύτερους του είδους (www.teleosis.org).